بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست

بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست

بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست : تکیه دولت یا تگیه دولت که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی نیز نام‌برده شده است، بنایی است که در عهد ناصرالدین‌شاه قاجار و به‌منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آئین‌های سوگواری و روضه‌خوانی در ایام عاشورا در تهران برپا شد. تکیه دولت نه‌تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه ازلحاظ اجرای مراسم باشکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده است. این تکیه، بافرمان ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۴۸ خورشیدی برابر با سال ۱۲۸۴ هجری قمری و با مباشرت دوست علی‌خان معیرالممالک که در آن زمان سرپرست ضرابخانه شاهی بود، ساخته‌شده است.

موقعیت و معمار تکیه دولت‌ این بنا در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس‌‌العماره و روبروی مسجد شاه سابق قرار داشت و هرچند در هیچ‌‌یک از اسناد و منابع دوره قاجار به‌‌طور صریح به معمار یا معماران تکیه دولت اشاره‌‌ای نشده ، اما در کتاب “معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار”، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به‌‌عنوان معمار تکیه دولت ذکرشده است.

‌معماری تکیه دولت‌ برخی محققان همچون خانم کارلاسرنارا،دکتر فوریه و لرد کرزنس معماری تکیه دولت را اقتباسی از آلبرت هال‌‌(Albert Hall)لندن یا تماشاخانه‌‌ها و آمفی‌‌تئاترهای غربی دانسته‌‌اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدین‌‌شاه به اروپا در سال ۱۲۹۰ ق انجام‌گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی ساله‌ای ۹۰ – ۱۲۸۴ ق ساخته‌شده بود، این نظر کمی تأمل‌برانگیز می‌‌باشد. سایر پژوهشگران ازجمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدان‌ها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته‌شده بود. ‌شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به‌‌صورت منشوری هشت‌‌ضلعی بود که در داخل به یک استوانه‌‌ کامل با قطر میانی حدود ۶۰ متر تبدیل می‌‌شد.

این بنا با ارتفاعی حدود ۲۴ متر در چهار طبقه (با احتساب سرداب‌ها و زیرزمین) با مساحت تقریبی ۲۸۲۴ مترمربع و گنجایش حدود بیست هزار نفر طراحی‌شده بود.‌‌‌تکیه دولت تا پیش از احداث کاخ‌ها و ساختمان‌های بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترین بناهای پایتخت بود؛ به‌‌طوری‌‌که از پنج فرسنگی شهر پیدا بود. اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه، در یادداشت‌های خود در مورد تکیه دولت چنین نوشته است‌‌:‌‌”‌‌ ‌تکیه دولت از بناهای بسیار عالی دولتی است که مدور و چهار طبقه ساخته‌شده و همه از آجر است. این تکیه از پنج فرسنگی تهران همچون کوه عظیمی در میان شهر پیداست و به‌جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند…”

بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست : نمای بیرونی تکیه دولت‌ در هر طبقه تکیه، غرفه‌‌ها و طاق‌‌نماهایی مشرف‌به فضای مرکزی وجود داشت که هرکدام برای یکی از بزرگان کشوری و اعیان در نظر گرفته‌شده بود. تعدادی از این غرفه‌‌ها دارای در و پنجره‌‌های ارسی بودند و دسترسی به آن‌ها از طریق دالان‌ها و راه‌‌پله‌‌های پشت غرفه‌‌ها امکان‌‌پذیر بود.‌‌‌ساموئل بنجامین در کتاب “ایران و ایرانیان” مشاهدات خود را از تکیه دولت طی سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ق که در ایران بود، چنین می‌‌نویسد‌‌:‌ ‌‌”‌موقعی که از کالسکه پیاده شدم، باکمال تعجب ساختمان استوانه‌‌ای شکل مجللی را در مقابل خود دیدم که به وسعت و بزرگی آمفی‌‌تئاتر “ورونا” بود و با آجر و سنگ به سبک بسیار زیبایی ساخته‌شده بود. ‌ظاهراً معمار بزرگ این تکیه خواسته بود ثابت کند که نقشه یک ساختمان را طوری می‌‌توان طرح کرد که بدون دکوراسیون و تزیین هم ابهت و جلال خود را حفظ کند. ضمناً طوری تنوع در فرم و شکل غرفه‌های اطراف به‌کاربرده که چشم را خسته نمی‌‌کند.

خود این تنوع زیبایی خاصی به تکیه می‌‌دهد. در حقیقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتی خود را در این ساختمان بی‌‌مانند نشان داده است. غرفه‌‌هایی که برای شاه در نظر گرفته‌شده ، ارتفاع بیشتری دارد و بلندی سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه‌‌های مجاور است . ‌تردیدی ندارم که اگر این تکیه یا آمفی‌‌تئاتر به‌جای آجر، مانند آمفی‌‌تئاترهای روم قدیم از سنگ مرمر هم ساخته می‌‌شد، باز به‌هیچ‌وجه بر زیبایی و عظمت آن افزوده نمی‌‌گشت. واقعاً توصیف زیبایی طاق‌ها و سردرهای هلالی شکل تکیه امکان‌‌پذیر نیست. ایرانی‌ها در حقیقت استاد این نوع معماری در جهان هستند.”

امروزه یکی از معدود آثار باقی‌مانده که توصیفی از وضعیت تکیه دولت در اختیار ما می‌گذارد تابلوی تصویر تکیه دولت در اثر کمال‌الملک نه‌تنها ازلحاظ طرح و ترکیب و رنگ‌آمیزی اثری بدیع و شاهکاری نفیس است بلکه ازآنجاکه نشان‌دهنده طراحی و معماری یک بنای عظیم تاریخی است و مخصوصاً ازاین‌جهت که بیان‌کننده مراسم پرجلال و شکوه تعزیه‌داری است، به‌عنوان گویاترین سند مهم ملی پرارزش است.

بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست : صحنه نمایش و فضای داخلی تکیه دولت‌ فضای میانی تکیه به چند بخش تقسیم می‌‌شد. صحنه نمایش به‌‌صورت سکویی دایره‌ای با ارتفاعی حدود یک متر و قطر هیجده تا بیست متر در مرکز استوانه برای اجرای مراسم تعزیه و شبیه‌‌خوانی طراحی‌شده بود که در چهار طرف پله‌‌هایی برای بالا رفتن از آن قرار داشت. پیرامون سکو، مسیری به‌عوض تقریبی شش متر برای حرکت اسب‌ها و سربازان تعزیه در نظر گرفته‌شده بود. بعدازاین فضای شش متری، فضایی برای تماشاگران، سپس پلکان‌هایی سنگی (با شش پله) برای نشستن پیش‌بینی‌شده بود که تا دیواره بنا ادامه داشت.

پوشش سقف تکیه با دهانه‌‌ای حدود ۶۰ متر ،از عمده مسائل معماری آن بود که برای آن، داربستی از الوار و تیرهای چوبی (به‌‌صورت هشت نیم‌‌دایره) که با میله‌‌ها و تسمه‌‌های آهنی به هم قفل و بست شده بودند، روی دیوارهای بنا قرار داده بودند. این سازه استخوان‌‌بندی سقفی به شکل گنبد بر روی صحن بنا را تشکیل می‌‌داد که در مواقع لزوم چادر یا پوششی دیگر بر روی آن کشیده می‌‌شد. ‌در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه فشار پوشش چوبی سقف در طبقه چهارم خرابی‌هایی ایجاد کرد؛ ازاین‌‌رو برای حفظ قسمت‌‌های دیگر بنا، از سقف و طبقه چهارم صرف‌‌نظر شد و آن را تخریب و دوطبقه زیرین را مرمت کردند. سقف جدید تکیه که با کمک مهندسان خارجی و مصالحی از خارج تهیه‌شده ‌‌بود، با پوششی متشکل از ۱۲ نیم‌‌دایره آهنی که با پیچ و مهره به یکدیگر متصل و توسط سیم‌‌های فنردار آهنی نگهداری می‌‌شدند، اجرا شد.

بنای عظیم و باشکوهی که به تاریخ پیوست : تکیه دولت، پس از مشروطه بانفوذ و تأثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، تکیه دولت، عظیم‌ترین نمایش‌خانه تاریخ ایران، سال‌ها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در سال ۱۳۲۵ خورشیدی و به‌منظور ساخت بانک ملی شعبه بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد